4
Sommario
PREMESSA ..................................................................................................................................... 8
INTRODUZIONE ........................................................................................................................... 10
PARTE PRIMA – LA TEORIA .......................................................................................................... 12
1. LA REALTA’ VIRTUALE .......................................................................................................... 12
1.1 Definizione .................................................................................................................. 14
1.2 Gli strumenti ................................................................................................................ 14
1.3 Categorie e caratteristiche .......................................................................................... 16
1.4 Gli elementi degli ambienti virtuali ............................................................................. 22
1.5 L’esperienza nella realtà virtuale ................................................................................ 24
1.6 Dalla Telepresenza alla Presenza ................................................................................ 27
1.7 Le varie tipologie di Presenza ...................................................................................... 31
2. COME LA REALTA’ VIRTUALE INCONTRA LA PSICOTERAPIA ............................................... 32
2.1 Gli addentellati con alcune teorie di riferimento ........................................................ 34
2.2 Oltre la realtà .............................................................................................................. 36
2.3 “Oh Capitano, mio Capitano” ...................................................................................... 38
3. LA REALTA’ VIRTUALE COME SUPPORTO ALLA PSICOTERAPIA COGNITIVO-
COMPORTAMENTALE .................................................................................................................. 39
3.1 Il paziente artefice del proprio cambiamento ............................................................. 42
3.2 La Realtà Virtuale nella relazione terapeutica ............................................................ 46
PARTE SECONDA – LA PRATICA ................................................................................................... 49
4. LE APPLICAZIONI DELLA REALTA’ VIRTUALE IN PSICOTERAPIA .......................................... 49
5. I DISTURBI D’ANSIA ............................................................................................................. 50
5.1 Aviofobia ..................................................................................................................... 51
5.1.1 Studio: Rothbaum et. al. (1996) .......................................................................... 54
5.1.2 Studio: North, North, Cable, (1997) .................................................................... 54
5.1.3 Studio: Rothbaum et al. (2000) ........................................................................... 55
5.1.4 Studio: Bornas et al. (2001) ................................................................................. 57
5.1.5 Studio: Muhlberger et al. (2001, 2003, 2006) ..................................................... 58
5.1.6 Studio: Maltby et al. (2002) ................................................................................. 61
5.1.7 Studio: Botella et al. 2004 ................................................................................... 62
5.1.8 Studio: Rothbaum et al. (2006) ........................................................................... 63
5.1.9 Studio: Krijn et al. (2007) ..................................................................................... 63
5
5.2 Aracnofobia ................................................................................................................. 64
5.2.1 Il caso di Miss Muffet .......................................................................................... 65
5.2.2 Studio: Hoffman et al. (2003) .............................................................................. 68
5.2.3 Studio: Côté et al. (2005) ..................................................................................... 70
5.2.4 Studio: Studio Bouchard et al. (2006) ................................................................. 72
5.3 Fobia Sociale ................................................................................................................ 74
5.3.1 Studio: North et al. (1998) ................................................................................... 75
5.3.2 Esperimento: Pertaub et al. (2001) ..................................................................... 77
5.3.3 Studio: Klinger et al. (2004) ................................................................................. 80
5.3.4 Studio: Grillon et al. (2006) ................................................................................. 84
5.4 Acrofobia ..................................................................................................................... 88
5.4.1 Studio: Schuemie et al. (2000) ............................................................................ 89
5.4.2 Studio: Emmelkamp et al. (2001) ........................................................................ 91
5.4.3 Studio: Krjin et al. (2004) ..................................................................................... 92
5.5 Agorafobia ................................................................................................................... 94
5.5.1 Progetto NeuroTIV: un’importante ricerca italiana ............................................ 95
5.5.2 Studio: Peñate et al. (2008) ................................................................................. 99
5.5.3 Studio: Gonzáles Lorenzo et al. (2011) .............................................................. 104
5.6 Claustrofobia ............................................................................................................. 105
5.6.1 Studio: Botella et al. (1998b) ............................................................................. 106
5.6.2 Studio: Botella et al. (2000) ............................................................................... 107
5.7 Brontofobia (Fobia dei temporali)............................................................................. 108
5.7.1 Studio: Botella et al. (2006) ............................................................................... 109
5.8 Fobia da guida di autoveicolo ................................................................................... 111
5.8.1 Review: Da Costa et al. (2010) .......................................................................... 111
5.9 Fobia della scuola ...................................................................................................... 113
5.9.1 Studio: Gutierrez-Maldonado et al. (2009) ....................................................... 113
5.10 Disturbo d’Ansia Generalizzato ................................................................................. 116
5.10.1 Studio: Gorini et al. (2010) ................................................................................ 116
5.11 Disturbo Post-Traumatico da Stress .......................................................................... 119
5.11.1 Studi: B.O. Rothbaum (1999, 2001, 2003) - Veterani del Vietnam ................... 120
5.11.2 Studio: Difede et al. (2002) – Attacco alle Torri Gemelle WTC 1 ...................... 124
5.11.3 Studio: Difede et al. (2006) – Attacco alle Torri Gemelle WTC 2 ...................... 127
6
5.11.4 Studio: Josman et al. (2006) – Atti di Terrorismo in Israele .............................. 128
5.11.5 Studio: Rizzo et al. (2007) - Guerra in Iraq ........................................................ 130
5.11.6 Studio: Beck et al. (2007) - Trauma da incidente stradale ................................ 133
5.11.7 Studio: Saraiva et al. (2007) – Trauma da incidente stradale ........................... 135
5.11.8 Studio: Gerardi et al. (2008) – Guerra in Iraq .................................................... 137
5.11.9 Studio: Gamito et al (2010): Traumi in anziani reduci di guerra ...................... 139
6. DISTURBI DEL COMPORTAMENTO ALIMENTARE .............................................................. 141
6.1.1 Studio: Riva et al. (1999) – Anoressia Nervosa ................................................. 142
6.1.2 Studio: Riva et al. (2000) – Binge Eating Disorder ............................................. 149
6.1.3 Studio: Riva et al. (2002) – Binge Eating Disorders ........................................... 151
6.1.4 Studio: Gutierrez-Maldonado (2006) ................................................................ 152
6.1.5 Studio: Ferrer-Garcia et al. (2009) ..................................................................... 153
6.1.6 Studio: Gorini et al. (2010) ................................................................................ 155
7. DISTURBI DA USO DI SOSTANZE ........................................................................................ 158
7.1.1 Studio: Bordnick et al. (2005a) – dipendenza da nicotina ................................ 158
7.1.2 Studio: Bordnick et al. (2005b) – Dipendenza da nicotina in adolescenti ........ 159
7.1.3 Studio: Kwon et al. (2006) – Dipendenza da alcool ........................................... 160
7.1.4 Studio: Saladin et al. (2006) – Dipendenza da cocaina ..................................... 163
7.1.5 Studio: Gatti et al. (2007) – Dipendenza da alcool ............................................ 164
7.1.6 Studio: Benoît et al. (2007) – Dipendenza da nicotina ...................................... 167
7.1.7 Studio: Bordnick et al. (2009) – Dipendenza da Cannabis ................................ 168
8. DISTURBI DELL’UMORE ..................................................................................................... 169
8.1.1 Studio: Chirită et al. (2006) – Depressione........................................................ 170
8.1.2 Studio: Gould et al. (2007) – Depressione ........................................................ 171
9. DISTURBI DI PERSONALITA’ ............................................................................................... 174
9.1.1 Studio: Freeman et al. (2008) ............................................................................ 174
9.1.2 Studio: Brinkman et al. (2011) – Disturbo paranoide ....................................... 176
10. DISTURBI SESSUALI ........................................................................................................ 178
10.1.1 Intervista a Gabriele Optale .............................................................................. 178
10.1.2 Studio: Optale et al. (2004, 2005, 2006) ........................................................... 180
11. DISTURBI PSICOTICI - SCHIZOFRENIA ............................................................................ 184
11.1.1 Studio: Da Costa et al. (2004) ............................................................................ 185
11.1.2 Studio: Banks et al. (2004) ................................................................................. 186
7
11.1.3 Studio: Hanlon et al. (2006) .............................................................................. 187
11.1.4 Studio: Sorkin et al. (2006) ................................................................................ 189
11.1.5 Studio: Kim et al. (2007) .................................................................................... 191
11.1.6 Studio: Ku et al. (2007) ...................................................................................... 192
11.1.7 Studio: Valmaggia et al. (2007) ......................................................................... 192
11.1.8 Studio: Sorkin et al. (2008) ................................................................................ 194
11.1.9 Studio: Fornells-Ambrojo et al. (2008) .............................................................. 195
11.1.10 Studio: Brown et al. (2008) ........................................................................... 197
11.1.11 Studio: Weniger et al. (2008) ........................................................................ 198
11.1.12 Studio: Han et al. (2009) ................................................................................ 199
PARTE TERZA – LE CONCLUSIONI .............................................................................................. 200
12. INCONTRO/CONFRONTO CON IL PROF. GIUSEPPE RIVA............................................... 200
12.1 Ma tutto questo funziona solo per i disturbi d’ansia o…? ........................................ 201
12.2 La terapia con RV è solo per l’adulto? ....................................................................... 203
12.3 La psicoterapia con RV: ai terapeuti conviene farla? ................................................ 206
12.4 Interreality: la nuova frontiera .................................................................................. 210
13. CONCLUSIONI ................................................................................................................ 214
14. RINGRAZIAMENTI .......................................................................................................... 224
15. BIBLIOGRAFIA ................................................................................................................ 226
16. SITOGRAFIA ................................................................................................................... 237